Episode 1

 In 2019 blaast ons dorp 900 kaarsjes uit! Om deze nakende verjaardag met de gepaste luister en eerbied tegemoet te treden, duikt heemkundige kring De Spinspoele de komende maanden in de  Vichtse onstaansgeschiedenis en achterhaalt ze wat enkele mensen heeft gedreven om zich op deze specifieke plaats – langs wat later de Kasselrijbeek zal worden genoemd, in de schaduw van Pareel- en Klijtberg – te vestigen, kinderen te krijgen en er economisch leven te ontwikkelen. Want, hoe gaat dat precies, een dorp stichten? En waarom in godsnaam hier, op nauwelijks een paar honderd meter van waar vandaag dit stukje wordt gepleegd. Onze trouwe lezers zullen samen met ons ontdekken dat de geboorte van Vichte nogal wat voeten in de aarde had en allerminst zonder slag of stoot is verlopen. Deze wonderlijke geschiedenis zal ons ook ver buiten de dorpsgrenzen leiden: naar Gent, Denemarken, het Heilig Land en – dit zal de Vichtenaren misschien nog het minst verbazen – ook de Champagnestreek. In deze eerste episode keren we evenwel terug naar het land tussen Leie en Schelde in het jaar 1000, de maagdelijke bakermat waarin Vichte honderd jaar later het levenslicht zal zien.

Episode 2

Naar aanleiding van 900 jaar Vichte van ons dorp brengt de heemkundige kring De Spinspoele de opmerkelijke ontstaansgeschiedenis van ons wonderlijke dorp in herinnering. In april konden trouwe lezers al vernemen hoe bij aanvang van het tweede millennium (anno 1000) het eens onmetelijke Methela-woud tussen Leie en Schelde allengs gerooid, ontgonnen en door landbouwers bevolkt werd om de grenzen van het Graafschap Vlaanderen te versterken en de almaar groeiende steden van voedsel en bouwmaterialen te voorzien. De bosrijke oevers van de Fifta-beek – eens de levensader van ons dorp – bleef toen evenwel nog ongerept en ongeschonden.  In een tweede episode leren we evenwel hoe de laffe moord op een katholieke Deense koning – nota bene in een kerk in Odense – hier abrupt verandering in bracht en een kettingreactie in gang zette die leidde tot de opgemerkte komst van een schaar monniken uit Reims. Hun beschavingsijver resulteerde rond 1090 in een eerste, uiterst rudimentaire volksplanting ter hoogte van het huidige Beukenhof. Deze naamloze nederzetting was dan wel geen lang leven beschoren, maar luidde de start in van blijvende menselijke aanwezigheid op het Vichtse territorium. 

 

Episode 1

Aan de grenzen van een graafschap

In de middelbare school hebben we allemaal geleerd dat onze contreien tijdens de Middeleeuwen tot het Graafschap Vlaanderen behoorden, een drassig en donker lapje West-Europa dat de graaf – die hofhouding hield te Gent – eigenlijk in bruikleen hield van de Franse koning. Toch weten weinigen dat er ook een stukje Vlaanderen was waarover koning noch graaf zeggenschap had. We hebben het over het Graafschap Ename, een gebied (het latere Rijksvlaanderen) geklemd tussen Schelde en Henegouwen dat samen met Brabant onder het gezag van de Keizer van het Heilig Roomse Rijk – de voorloper van het huidige Duitsland – viel.  Anno 1000 was de Schelde met andere woorden de buitengrens van graafschap en van koninkrijk, wat vanzelfsprekend  geregeld voor spanningen in de streek zorgde: het aanhoudend  grensconflict leidde zowel in 1033 als in 1047 tot de bezetting en de verwoesting van de Duitse buitenposten te Ename. In 1056 probeerde de keizer de lont uit het kruitvat te halen door Ename in leen aan de Graaf schenken. Maar territoriaal bleef dit Rijksvlaanderen wel degelijk deel van Heilig Rooms Rijk, en dus buiten het Franse Koninkrijk. En dus behield de Schelde haar functie als enige natuurlijke grens tussen de twee grootste mogendheden van die tijd.

De gevoeligheden langs de rivier waren een blijvende kopzorg voor de graaf. Te meer daar het grootste deel van het interfluvium tussen Leie en Schelde nog bedekt was door een onmetelijk en ongerept woud, en dus, vanuit militair perspectief en met het oog op interventies vanuit Gent, waardeloos.  De graaf had nood aan een stevige lokale verdedigingslinie, georganiseerd door trouwe vazallen. De toewijding van de plaatselijke heren en grondbezitters werd gekocht met schenkingen en met lenen, een beproefd procedé in een tijd waarin er van beroepslegers hoegenaamd geen sprake was. Bovendien vergden de eerste Kuistochten vanaf het einde van de 11de eeuw een grote inzet aan manschappen en middelen, waardoor de graaf steeds volk tekort kwam.  Niet alleen voor de campagne zelf, maar ook voor de verdediging van het thuisland tegen rivaliserende potentaten die hun kans schoon zagen wanneer hij weer eens voor lange tijd van huis was.

Aan de Schelde dienden vooral de heren van Petegem zich aan als een machtig geslacht. Niet alleen waren zij lange tijd onmisbaar voor de verdediging van de buitengrens (Oudenaarde werd pas in 1030 gesticht) , ook tijdens de Eerste Kruistocht toonde de heer van Petegem zich een erg trouw metgezel van de graaf. Bovendien onderhielden hij en zijn voorgangers nauwe banden met de Sint-Pietersabdij van Gent, de grootste geestelijke macht in het toenmalige Vlaanderen en één van de pijlers van het grafelijke gezag. Meteen is een belangrijke protagonist in de stichtingsgeschiedenis van Vichte bekend. In een latere episode nemen we dan ook uitgebreid de tijd om de doorslaggevende betrokkenheid van Ingelbert van Petegem, en vooral van diens ondernemende zoon Goswin, uitvoeriger te belichten.

 In de bossen van Vlaanderen…

Aan de vooravond van het tweede millennium waren er behalve Petegem met zijn burcht,  nauwelijks dorpen en nederzettingen in de streek, enkele gehuchten, zoals Tiegem (9^de eeuw) en Anzegem (10^de eeuw), niet te na gesproken. Het ganse Graafschap Vlaanderen was anno 1000 – naar de normen van vandaag – erg dun bevolkt. Binnen haar territorium woonden er toen naar schatting 200 000 mensen. Gent, de grootste stad, had in die tijd niet meer  dan 10 000 inwoners. Het golvende gebied tussen Leie en Schelde was toen nog een uitgestrekt en ongerept eikenwoud dat bijna tot de poorten van Gent zelf reikte, en werd enkel doorsneden door enkele oude Romeinse heirwegen.

Aan de Leie waren de grootste nederzettingen in die tijd Kortrijk en Harelbeke. De stad Kortrijk bevond zich op een knooppunt van twee  heirwegen: enerzijds was er de verbinding tussen Doornik en de kust, en er was de langere baan die uit Boulogne kwam en vanaf Harelbeke in de richting van de Scheldevallei zwenkte om dan  door de Zwalmstreek verder doorheen Brabant naar Tongeren te leiden. Nog vanaf Harelbeke was er ook een secundaire weg die de Leie verder volgde tot Gent. De graaf van Vlaanderen, die in Harelbeke een buitenhuis had, gebruikte de oerbossen bezuiden de moerassen van de Gavers toen als een privaat jachtterrein. Ook de groene oevers van de Fiftabeek, een onooglijk stroompje te midden van dit Methelawoud, waren toen het decor van sporadische jachtpartijen. Voorts hadden de weelderige fauna en flora er vrij spel. Niets deed vermoeden dat de economische voorspoed van het graafschap spoedig een einde zou maken aan deze idylle.

In de groeiende nabijheid van stad en kerk

Een doorslaggevende factor dienen we buiten de microregio tussen Leie en Schelde te zoeken: de  ontwikkeling van de Vlaamse steden. Vooral Gent, dat onder impuls van de lakenindustrie tot een belangrijke handelsplaats was geëvolueerd, groeide enorm snel en zag haar bevolking in minder dan tweehonderd jaar vertienvoudigen. Drijvende krachten achter die ontwikkeling waren de twee grote abdijen die Gent sinds de 7^de  eeuw had: Sint-Baafs en Sint-Pieters. Van hieruit werd het culturele, spirituele en economische leven van de hele omringende regio georganiseerd.

Vanzelfsprekend kwam dergelijke expansie tegen een kostprijs: de uitdijende steden vergden steeds meer voedsel, grondstoffen en bouwmaterialen die van elders aangevoerd dienden te worden, en dus moest het grote Scheldewoud eraan geloven. Dat de kolonisatie en exploitatie van de Vlaamse bossen ongemeen hard ging, wordt gestaafd door de verwerking van geïmporteerde Centraal-Europese eik in 13^de  eeuwse Gentse bouwwerken. Hieruit blijkt dat de Gentenaars (en andere stedelingen) er in nauwelijks twee eeuwen tijd alle bomen uit eigen streek hadden doorjaagd. Bovendien hadden de tienduizenden Gentenaars ook nood aan bijkomende voedselbronnen, daar het eigen moerassige ommeland zich niet  goed tot landbouw leende.

Dit proces van kolonisatie en ontbossing werd nog versneld door het sterke machtsverbond tussen de graaf en geestelijkheid. Gezien de kerkelijke territoria (de bisdommen en de aartsbisdommen) in die tijd niet geheel overeenstemden met het wereldse entiteiten zoals het Graafschap Vlaanderen, probeerden vorsten en leenheren door bondgenootschappen met lokale kerkoversten te voorkomen dat de clerus zich tot een rivaliserende autoriteit ontwikkelde. Door schenkingen van gronden en leenmanschappen vingen de graven van Vlaanderen zo twee vliegen in een klap: ze kochten de loyaliteit van de clerus en wentelden tevens de kostelijke kolonisatie van grote onontgonnen gebieden af op de meest vermogende abdijen.

Vooral de monniken van de machtige Sint-Pietersabdij lieten hierbij hun oog vallen op het maagdelijke Methelawoud tussen Leie en Schelde. Al in de 9^de eeuw kregen zij een stuk bos met heuvel, drager van de welluidende naam Tiabondinghem (het latere Tiegem), in leen. En een goede honderd jaar later, in 960, liet ook ene Rodgerus zijn bescheiden landerijen in het aanpalende Ansoldinghem (Anzegem), een open plek in het woud, aan de abt van Sint-Pieters. Omstreeks die tijd deed ook de graaf zelf afstand van een aanzienlijk deel van zijn jachtgebied. Een flink stuk bos, ingebed tussen de Leie en de samenvloeiing van Fifta- en Vivabeek (Kasselrij- en Gaverbeek), werd aan de abdij geschonken en in geen tijd ontgonnen. En zo bereikten de eerste schuchtere beschavingsvormen, ter hoogte van het huidige gehucht Nieuwenhove (Waregem), de grenzen van wat later Vichte zou worden. Het bosrijke hart van ons tegenwoordige dorp, zou echter nog meer dan een eeuw onaangeroerd blijven.

 

Episode 2

Internationale ambities

Omstreeks 1100 namen de graven van het welvarende en toonaangevende Vlaanderen al lang  geen genoegen meer met een louter regionale rol, ondergeschikt aan vorsten en koningen. Aangevuurd door de bloeiende steden en de steeds groeiende handelsvolumes reikten hun ambities tot  ver over de grenzen van hun graafschap. De bijzondere eigenheid van Vlaanderen noopte hen hierbij tot assertiviteit. Goede banden met Engeland dienden een blijvende wol-aanvoer voor de Vlaamse textielnijverheid te verzekeren, én door de inlijving van Rijksvlaanderen waren de landsheren van Vlaanderen nu ook leenman van de Duitse vorst geworden. Dit bracht met zich mee dat de Graaf van Vlaanderen steeds meer het hoofd moest bieden aan zijn oorspronkelijke leenheer, de Franse koning, wiens belangen niet per se gebaat waren met voorspoedige relaties met Engeland of het Heilig Roomse Rijk. Deze manifestatiedrang vertaalde zich niet alleen in gebiedsuitbreiding – met als voorlopig hoogtepunt de verovering van Ename en het Land van  Aalst in 1057 – maar ook in een actieve huwelijkspolitiek en (vanaf 1096) deelname aan de opeenvolgende Kruistochten. Merkwaardig genoeg zou deze honger naar diplomatiek kapitaal onrechtstreeks aanleiding geven tot de stichting van een eerste bewoningskern op het grondgebied van wat nu Vichte wordt genoemd.

De aanzet werd in 1082 gegeven door het huwelijk tussen Adela van Vlaanderen en de kersverse Deense koning Knud IV.  Adela’s vader, graaf Robrecht I “de Fries”, die in 1071 met geweld de graventitel aan zijn neef Arnulf ontfutseld had, was met dit gearrangeerd huwelijk niet aan zijn proefstuk toe. In 1073 dwong hij zijn stiefdochter Bertha van Holland al te huwen met de Franse koning Filips I om zijn erkenning als legitieme leenman te bespoedigen. Het smeden van familiebanden met het Huis van Denemarken diende echter andere plannen: de verdrijving van de Normandiër Willem de Veroveraar – die zich tegen Robrechts aanspraken op het Graafschap Vlaanderen verzette – van de Engelse troon. Toen Knud, pretendent op de Engelse kroon, met steun van de Noorse koning en van Robrecht, in 1086 op de Limfjord een vloot verzamelde om Engeland binnen te vallen, brak er evenwel een opstand uit onder de boeren in Vendsyssel, de streek ten noorden van de baai. De Deense koning nam hierop de benen naar het zuiden van het land, om de verdediging tegen de rebellie te organiseren. De revolte breidde echter uit, en op 10 juli 1086 werd Knud naast het altaar van de St-Albanskerk in Odense door opstandelingen vermoord. Zijn echtgenote Adela sloeg halsoverkop op de vlucht naar haar heimat Vlaanderen, en liet hierbij haar pasgeboren tweelingdochtertjes achter. Enkel haar zoontje,  de latere graaf Karel de Goede, nog een peuter, nam zij mee.

Van Odense naar Reims

Het wedervaren van Knud en Adela in Denemarken liet aan het grafelijke hof te Gent een diepe indruk na. Ook Vlaanderen verkeerde immers in een bestuurscrisis waarbij het gezag van Robrecht en diens geslacht door de kleine landadel én door een bondgenootschap tussen Arnulfs broer, de graaf van Henegouwen en – opnieuw – de Engelse koning Willem de Veroveraar, werd uitgedaagd. Dat graaf Robrecht lange tijd (1086-1091) uithuizig was om een pelgrimstocht naar het Heilig Land te ondernemen, terwijl zijn zoon Robrecht II louter als plaatsvervanger regeerde, hielp hierbij niet. Meer dan ooit had het grafelijk gezag nood aan internationale erkenning.

 Robrecht en de zijnen gebruikten de tragische dood van de katholieke Knud – die door de Kerk als martelaar werd beschouwd – uiterst doeltreffend als diplomatiek wapen. En dus diende zijn rouwende weduwe Adele uitstekend als  geloofwaardig gezant om hun zaak bij  invloedrijke kerkvorsten te bepleiten. Adela trok in 1087 op bedevaart naar de abdij van Sint-Diederik bij Reims, in het hart van het aartsbisdom Belgica Secunda, het kerkelijk territorium waartoe ook het “Vlaamse” bisdom Doornik behoorde. Ze werd er met alle eerbetuigingen door abt Rudolph en aartsbisschop Rainault I ontvangen, en bepleitte er vurig en met succes de diepchristelijke missie van de graven van Vlaanderen. Beide prelaten kenden haar zelfs het recht toe om het reliekschrijn van de Heilige Diederik door de steden van Vlaanderen te dragen, dit om plagen en epidemieën tegen te gaan. Er werd evenwel uitdrukkelijk voorgeschreven dat deze ommegang niet verder dan Harelbeke mocht leiden, waaruit we afleiden dat Adele en haar gevolg voornamelijk het gebied tussen Leie en Schelde – onze contreien dus – heeft aangedaan. Volgens de kerkelijke overlevering gebeurde dit overigens met alle bijhorende pracht en praal, en maakten niet geheel onbevooroordeelde getuigen gewag van vele miraculeuze genezingen te wijten aan het initiatief van de gewezen koningin.

Een nederzetting aan de Fifta-beek

Het hernieuwde bondgenootschap tussen graaf en Kerk vertaalde zich ook in een nieuwe schenking. Een oorkonde in het cartularium van de Sint-Diederiksabdij, gedateerd op 28 september 1090, meldt aan belanghebbenden plechtig dat Robrecht II en diens zuster Adela koningin-weduwe der Denen,  afstand doen van een grote partij bos op de linkeroever van de Vichtebeek, ten behoeve van de abdij. Dit gebaar was niet louter symbolisch: ter hoogte van het huidige Beukenhof en gemeenteschool de Beukennoot streken er daadwerkelijk monniken neer die prompt begonnen met het rooien van de bomen, het effenen van het terrein en de bouw van enkele rudimentaire gebouwen en een kapel. Hoewel er over het leven in deze kolonie thans niets gekend is, en alle fysieke sporen al lang verdwenen zijn, was deze stichting – voor zover bekend – de eerste nederzetting op het grondgebied van ons huidig dorp. Gezien de beperkte levensvatbaarheid van deze kern kan er worden vanuit gegaan dat de omstandigheden die de monniken aantroffen weinig uitnodigend waren en dit hypothekeerde de rendabiliteit van hun onderneming danig.

De schenking en de aanwezigheid van die vreemde monniken uit Reims aan de Vichtebeek was dus een merkwaardig maar tastbaar gevolg van een machtsverbond tussen de graven en de kerkelijke overheid, een alliantie die ook de daaropvolgende decennia nog zou worden uitgediept, vooreerst door het huwelijk van Robrecht II met Clementia, de zus van de latere paus Calixtus II. Van 1096 tot 1100 nam Robrecht II – die na het overlijden van zijn vader nu ook de jure de graventitel  mocht dragen – deel aan de Eerste Kruistocht. Hij sloot zich aan bij het contingent van Godfried van Bouillon, en zou zich later onderscheiden als een wreedaardig veroveraar. Toen Robrecht in 1096 met zijn leger op weg naar het Heilig Land door de Champagne trok, hield hij even halt te Sint-Diederik om er de eerder schenkingen in een tweede akte te bevestigen. Deze blijk van gulheid bleef evenwel zonder voorwerp, daar de stichting van de Reimse monniken aan de Vichtebeek toen al tot een ruïne was herleid. In het gezelschap van de graaf bevond zich evenwel een trouwe krijgsheer die met buitengewone interesse de debatten in de abdij volgde: Ingelbert van Petegem, de vader van een ridder met de naam Goswin.

 

Auteur: Brecht Dewaele